नेपालमा चीनको निर्लज्ज कूटनीतिक चाल

चीनले नेपालमा बहुआयामिक संलग्नता स्थापित गर्न निरन्तर रूपमा आफ्नो जोडबल लगाउँदै छ। सन् २०२२ डिसेम्बर २६ मा माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ नेतृत्वको सरकार बनेपछि चीनका गतिविधिहरु झनै दमदार भएका छन् ।

योजनाबद्ध कदमका रूपमा ६८ वर्षीय दाहालले प्रचण्डका विचारधाराका पिता माओत्सेतुङको १३०औँ जन्मजयन्तीको अवसरमा नेपालको प्रधानमन्त्री पदको शपथ लिएका हुन् । माओका सिद्धान्तहरूलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्तका रूपमा लिएर प्रचण्डले १९९६ मा एक दशक लामो विद्रोह गरे जसमा १७,००० भन्दा बढीको ज्यान गएको थियो। सन् २००६ नोभेम्बर २१ मा भएको बृहत् शान्ति सम्झौतापछि मूलधारको राजनीतिमा प्रवेश गरेपछि नेपालको प्रधानमन्त्रीको रूपमा यो उनको तेस्रो पारी हो।

नोभेम्बर २०, २०२२ मा नेपालमा आम चुनाव भयो जसमा दाहालको माओवादी केन्द्रले २७५ सदस्यीय प्रतिनिधि सभामा ३२ सिट जितेर तेस्रो ठूलो दलको रूपमा स्थापित भयो।

वाम गठबन्धनको विविध नेतृत्व

तर, निर्वाचनको अनिर्णयताले त्रिशंकु संसद् निम्त्यायो र एक पटक राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी, राजपा र राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीलगायत सात राजनीतिक दलको समर्थनमा दाहाल प्रधानमन्त्री बन्न सफल भए । यो गठबन्धनमा हिन्दूवादी, संघियता बिरोधी र मधेस मामिलामा अति कठोर दलहरू एकसाथ भएका छन् । यहाँ कम्युनिष्ट बवचारधारा, हिन्दूवादी र संघीयता विरोधीहरूको गैरसैद्धान्तिक मेल भएको छ ।

नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको मुलुकको अघिल्लो सरकारले भारत र अमेरिकासँगको सम्बन्धलाई बलियो बनाउने प्रयासका बीच दाहालको प्रधानमन्त्रीमा नियुक्ति भएको हो । देउवा नेतृत्वको सरकारले चीनलाई नेपालको आन्तरिक राजनीतिबाट अलग्याउँदै लोकतान्त्रिक परराष्ट्र नीतिलाई प्राथमिकतामा राखेको थियो ।

काठमाडौंमा देउवा नेतृत्वको अघिल्लो पाँच दलको गठबन्धनको महत्त्वपूर्ण बैठकबाट दाहाल चीनको आग्रहमा बाहिरिएको धेरैको विश्वास छ । चीनको बढ्दो गतिविधिले नेपालका दुई ठूला कम्युनिष्ट पार्टीहरू नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एकीकृत मार्क्सवादी-लेनिनवादी) र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माओवादी केन्द्र) का साथै अन्य पाँच राजनीतिक दलबीचको गठबन्धनले यसलाई रणनीतिक लाभ प्रदान गर्न सक्ने संकेत गर्छ । यसले नेपालमा बेइजिङका चालचलनहरू तीव्र गतिमा बढेको र त्यसको महत्त्वाकांक्षाले नेपालमा थप बलियो रणनीतिक खुड्किला स्थापित गर्न खोजेको स्पष्ट संकेत गर्छ।

तर, वाम गठबन्धनको पुनरुत्थानले लोकतान्त्रिक देशहरूमा चासो जगाउने निश्चित छ। नेपालको इतिहासमा पहिलो पटक विभिन्न विचारधारा भएका सात राजनीतिक शक्ति सम्मिलित अपमानजनक गठबन्धन बनेको छ जसले देशलाई दुर्भाग्यपूर्ण अवस्थातर्फ लैजाने सम्भावना छ ।

चीनको सन्देहपूर्ण संलग्नताका गतिविधि

नोभेम्बर २० को चुनाव र दाहालको नेतृत्वमा बनेको सरकार गठनले नेपाल बेइजिङको दक्षिण एशियाको उन्नतिको पक्षमा हुन सक्ने संकेत गरेपछि यो सानो देशमा चीनको लडाइँ झन् प्रष्ट भएको छ।

गत डिसेम्बर २५ मा दाहाललाई प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त गरेपछि नेपाली राजनीतिक नाटकीय युटर्न आएपछि काठमाडौंस्थित चिनियाँ दूतावासले उहाँलाई भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीपछि बधाई दिने पहिलो विदेशी नियोग थियो।

डिसेम्बर २६ मा चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता माओ निङले भने, ‘नेपालको परम्परागत मित्र र छिमेकी भएको नाताले चीनले नेपालसँगको सम्बन्धलाई गहिरो महत्त्व दिन्छ। हामी नयाँ नेपाल सरकारसँग बोर्डरमैत्री आदानप्रदान र सहयोगलाई विस्तार गर्न र गहिरो बनाउन, उच्च गुणस्तरको बेल्ट एण्ड रोड सहकार्यलाई पछ्याउन, विकास र समृद्धिको लागि चिरस्थायी मित्रताको विशेषता रहेको हाम्रो रणनीतिक सहकारी साझेदारीमा नयाँ प्रेरणा दिन तयार छौं। हाम्रा दुई जनताका लागि थप फाइदाहरू खोज्ने छौं।’

बीआरआईमा फिर्ता

दाहाल सरकार स्थापना भएसँगै चिनियाँहरूको सक्रियता बढेको छ । डिसेम्बर २७, २०२२ मा काठमाडौं–केरुङ रेलमार्गको विस्तृत अध्ययन गर्न चिनियाँ विज्ञ टोली नेपाल आइपुगेको थियो । केरुङ–काठमाडौं रेलमार्ग नेपालमा चीनको बीआरआई अन्तर्गतका नौ विकास परियोजनाहरू मध्ये एक हो। यो टोलीले ४२ महिनाभित्र अध्ययन प्रतिवेदन तयार गर्नेछ। तर, प्रस्तावित १७० किलोमिटर रेलमार्ग कमजोर हिमालय हुँदै निर्माण गर्न निकै महँगो भएको खबर पहिले नै आएको छ । ट्रान्स हिमालयन तिब्बत–नेपाल रेलवे परियोजनाले नेपाल खण्डका लागि मात्र करिब ४.८ बिलियन डलर खर्च गर्न सक्छ। यो नेपालको जीडीपीको १० प्रतिशतभन्दा बढी रहेको जापान फरवार्डले जनाएको छ ।

काठमाडौंको दाहाल नेतृत्वको कम्युनिष्ट सरकार आर्थिक समृद्धिका लागि बेइजिङको सहयोग पाउनेमा उत्साहित र आशावादी भए पनि काठमाडौंका विज्ञ र वरिष्ठ अर्थशास्त्रीले बिआरआईप्रति आशंका व्यक्त गरेका छन् । ठूला आयोजनाको कार्यान्वयनले नेपाललाई श्रीलंकाजस्तै ऋणको जालमा धकेल्ने र दीर्घकालमा यसको सार्वभौमसत्तामा आँच पुर्‍याउन सक्नेमा उनीहरू चिन्तित छन् । पारदर्शिताको अभावका साथै आयोजनाले नेपालको आर्थिक विकासलाई प्रवर्द्धन गर्नुभन्दा पनि बेइजिङको रणनीतिक स्वार्थ पूरा गर्ने उद्देश्य रहेको उनीहरूको तर्क छ ।

डिसेम्बर २८, २०२२ मा, नेपालविरुद्धको तीन वर्षको ‘अघोषित नाकाबन्दी’ पछि, चीनले नेपालको निर्यातलाई अनुमति दियो। तर, त्यो पनि फेरि चिनियाँ नयाँ वर्ष भन्दै केही दिनमा बन्द गरियो ।

केरुङ-रसुवागढी नाका हुँदै चीनले सीमा नाका बन्द गरेपछि नेपाली व्यापारी र व्यापारीको करोडौं रुपैयाँ नोक्सान भएको थियो ।

डिसेम्बर २९, २०२२ मा काठमाडौंमा वामपन्थी सरकार गठन भएपछि चीनले पनि आफ्नो ग्लोबल सेक्युरिटी इनिसिएटिभ (जीएसआई) र ग्लोबल डेभलपमेन्ट इनिसिएटिभ (जीडीआई) लागू गर्न खोज्यो। चीनका लागि नेपाली राजदूत विष्णुपुकार श्रेष्ठसँग बेइजिङमा भएको भेटवार्तामा चीनको परराष्ट्र मन्त्रालयको एशियाली मामिला विभागका महानिर्देशक लिउ जिन्सङले बीआरआई, जीएसआई र जीडीआईलाई तीव्रता दिने इच्छा व्यक्त गरेका थिए ।

नेपालमा बेइजिङको विस्तार हुँदै गएको भू-राजनीतिक र भू-रणनीतिक पदचिह्नबारे भारतीय र पश्चिमी सञ्चारमाध्यमहरूले आशंका व्यक्त गर्दै आएका बेला चीनले नेपालको आन्तरिक मामिलालाई खतरामा पार्न सक्ने संकेत गर्ने यस हिमाली देशमा दृढतापूर्वक आफ्नो पहुँच फैलाउँदै आएको छ। दशकौं लामो असंलग्न सिद्धान्तबाट ‘चीनसँग नजिक’ गएर नेपाल बेइजिङको जालमा पर्न सक्ने धेरैको डर छ।

डिसेम्बर ३०, २०२२ मा नेपालस्थित चिनियाँ दूतावासका कार्यवाहक वाङ जिनले चिनियाँ प्रधानमन्त्री लीको लिखित बधाई सन्देश प्रधानमन्त्री दाहाललाई हस्तान्तरण गरेका थिए।

कहीँ पनि भएनन् उडानहरू

जनवरी १ मा प्रधानमन्त्री दाहालले २०२३ नयाँ वर्षसँगै पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको भव्य समारोहबीच उद्घाटन गरेका थिए ।

उनले पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थललाई पाँच दशक पुरानो सपना पूरा गर्ने सफल नमूनाको रूपमा व्याख्या गरे । सो अवसरमा दाहालले नेपालको चौथो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल निजगढ विमानस्थल छिट्टै निर्माण गर्ने प्रतिबद्धता पनि व्यक्त गरे ।

यसैबीच काठमाडौंस्थित चिनियाँ दूतावासले पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल चीन-नेपाल बीआरआई सहकार्यको प्रमुख परियोजना भएको दाबी गरेको छ । चिनियाँ अधिकारीहरूले विमानस्थलको उद्घाटनका क्रममा बोल्दै बारम्बार यो बीआरआईको हिस्सा भएको बताए ।

नेपाल सरकारले विमानस्थल निर्माणका लागि सन् २०१६ मार्चमा चाइना एक्जिम बैंकबाट २१ करोड ५९ लाख ६० हजार डलर ऋण लिएको थियो । तर, नेपालले चीनको बीआरआई परियोजना कार्यान्वयनमा हस्ताक्षर नगरे पनि चिनियाँ अधिकारीहरूले बीआरआई परियोजनाअन्तर्गत विमानस्थल निर्माण भएको दाबी गर्न थालेका छन् ।

भव्य उद्घाटन भए पनि प्राविधिक समस्याका कारण अहिलेसम्म अन्तर्राष्ट्रिय उडान सुरु हुन सकेको छैन । त्यसैगरी पोखराबाट अन्तर्राष्ट्रिय यात्रुको संख्या न्यून रहेको भन्दै कुनै पनि वायुसेवा कम्पनीले उडान सञ्चालन गर्न चासो देखाएका छैनन् । यसैबीच पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलले चिनियाँ ऋणको साँवा र ब्याज तिर्न पर्याप्त व्यापार गर्न सक्छ कि सक्दैन् भन्ने चिन्ता व्यापक छ।

नेपाली विज्ञहरू थप विश्वास गर्छन् कि करोडौं हिमालयन रेलमार्ग चिनियाँहरूका लागि रणनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा भारतलाई व्यापार र सुरक्षा खतरामा पार्न सक्छ।

नेपालको भैरहवास्थित दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालनमा आएदेखि नै राम्रो ब्यापार गर्न सकेको छैन । तर, यसको आर्थिक भार थपिएको छ ।

निर्माणका लागि ७६.१ मिलियन अमेरिकी डलर ऋण लिए पनि अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा दुई कम्पनीले मात्रै उडान गरिरहेको छन् । दुई विमानस्थलबाट भएको क्षतिलाई बेवास्ता गर्दै नेपालका वाम नेताहरुले बारा जिल्लाको निजगढमा नयाँ विमानस्थल निर्माणको निरन्तर वकालत गर्दै आएका छन् ।

धेरैलाई डर छ कि बेइजिङको बढ्दो प्रोफाइल र यसको बढ्दो प्रभावले अन्ततः भारतको पूर्वप्रतिष्ठालाई कमजोर बनाउँछ र चीनको नेपाली राजनीतिको सूक्ष्म व्यवस्थापनका कारण भारतको सुरक्षा र आर्थिक खतरा निम्त्याउँछ।

कतिपयले चीन, उत्तर कोरिया, क्युवा, लाओस र भियतनामपछि नेपाल छैटौं कम्युनिस्ट राज्यको रूपमा स्थापित हुनसक्ने डर पनि राख्छन् । तर, कतिपयले यस्तो कठोर कम्युनिष्ट विचारधारा कार्यान्वयन हुनुअघि नै ध्वस्त हुने बताएका छन् ।

केपी शर्मा ओली, दाहाल र माधवकुमार नेपालबीचको आन्तरिक गुटबन्दीका कारण विछोड हुनुअघि चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले सन् २०१९ सेप्टेम्बरमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (नेकपा) सँग ‘भगिनी सम्बन्ध’ सम्बन्ध स्थापना गरेको उल्लेख छ। पछिल्लोले चीनको प्रणाली, चिनियाँ शासन पद्धतिको वकालत गर्दैछ र सी जिनपिङको विचारको खोजी गरिरहेको छ। नेकपाको कार्यकालमा संघीय संसदमा कम्युनिष्ट पार्टीको झण्डै दुई तिहाइ बहुमत थियो, ७ मध्ये ६ प्रदेशमा सरकार थियो र अधिकांश स्थानीय तहमा ।

तर, नेपालका धेरैले विभिन्न स्वार्थी दलहरूबीचको शक्ति सङ्घर्षका कारण यो गठबन्धन टुट्ने विश्वास गर्छन्। विगत ६० वर्षमा नेपालले संक्रमणकालीन सरकार, राजतन्त्रसहितको निर्वाचित सरकार, निरंकुश राजतन्त्रसहितको शाही विद्रोह, संवैधानिक राजतन्त्र, लोकतान्त्रिक गणतन्त्रलगायत ५० जना प्रधानमन्त्री र धेरै राजनीतिक प्रणालीहरू देखेको छ। अहिलेको गठबन्धन खस्यो भने राजनीतिक अस्थिरताको नयाँ चक्र सुरु हुने सम्भावना छ ।

(पत्रकार तथा विश्लेषक प्रमोदराज सेढाईंको इन्स्टिच्युट फर सेक्युरिटी एण्ड डेभलपमेन्ट पाेलिसीमा प्रकाशित आलेख अनुमति लिएर साभार गरिएको हो ।)